donderdag 20 augustus 2015

Appeltjes van Liefde en Appeltjes van Oranje




APPELTJES VAN LIEFDE EN APPELTJES VAN ORANJE

In zijn laatste ‘woordhoek’ (een taalrubriek in NRC Handelsblad) onthult Ewoud Sanders zijn favoriete Nederlandse woord: liefdesappel. Waarom is dat woord volgens hem zo mooi? Welnu, Sanders houdt zelf veel van appels (hij eet er minstens drie per dag) en volgens hem houdt iedereen van de liefde: de combinatie is dus onweerstaanbaar. Een liefdesappel blijkt overigens geen appel te zijn, maar een tomaat. Liefdesappel is een vertaling van het het Franse pomme d’amour, en dat zou weer een (foute) vertaling zijn van het Italiaanse pomo dei Mori, appel van de Moren (pomo is een synoniem van mela, het meest gebruikte woord voor appel).

Ik kreeg plots een antwoord op een vraag die ik blijkbaar nooit had gesteld, en wel waarom een tomaat in het Italiaans pomodoro wordt genoemd. Po-mo-do-ro, prachtig. Het is een van die woorden die je nooit vergeet nadat je ze ergens hebt gelezen of gehoord, een Italiaanse tomaat zal vanaf dat moment altijd een pomodoro zijn. Ze lijken voor elkaar geschapen, het woord en de vrucht, het woord is als het ware vruchtvlees geworden. Het is van een haast religieuze schoonheid die mensen amen doet zeggen.

Maar klopt die afleiding wel? Onmiddellijk nadat ik de conclusie had getrokken dat ik me nooit in herkomst van het woord pomodoro had verdiept, begon in mijn achterhoofd iets te knagen, een oude wijsheid, bedekt met spinnenwebben, maar nog niet helemaal vergeten. Was pomodoro niet afgeleid van pomme dorée, of pomo di oro, vergulde of gouden appel? Etymologiebank meldt die afleiding niet, maar een Italiaanse kennis vertelde me desgevraagd dat ze ooit het verhaal van de gouden appels had geleerd. Het had iets te maken met zowel de vorm als de kleur van de tomaat: de vorm deed denken aan een appel (pomo) en de eerste tomaten die aan het publiek werden gepresenteerd, waren goudgeel van kleur (di oro).

Een zoektocht bracht me naar Mechelen en de plantkundige Rembert Dodoens, blijkbaar de eerste auteur in ons taalgebied die tomaten in zijn geschriften vermeldde. Dodoens verwierf als stadsgeneesheer te Mechelen zoveel faam verwierf dat hij werd aangesteld als keizerlijk lijfarts in Wenen. Hij schrijft, na zijn eerste kennismaking met de nieuwe vrucht, dat er verschillende soorten bestaan:

' …die eene sijn root, die andere bleeck geel…’ 

De gelige kleur leidde tot de benaming gulden of gouden appel, in het Duits Golt Apfel, in het Frans pomme dorée (de invloed van de Mechelaar strekte zich over de taalgrenzen uit). De Italianen hebben daar di oro van gemaakt, en van het een kwam het ander, de gouden appel werd een pomodoro.

Er is nog een andere reden om de Mechelse variant te verkiezen boven de Moorse. Pomo dei Mori zou immers wijzen op een Afrikaanse herkomst van de vrucht. We kennen de Moren het best als de islamitische bewoners van het Iberische schiereiland, maar oorspronkelijk zou de term verwijzen naar een Noord-Afrikaans volk, zo zwart als roet, waarschijnlijk afkomstig uit Centraal-Afrika, dat zich in Noorden vestigde en banden aanging met Carthago. Het liedje Moriaantje, zo zwart als roet schijnt op speelse manier naar dit historische volk te verwijzen en ook Shakespeare’s Othello, the Moor of Venice, wordt doorgaans voorgesteld als zijnde pikzwart. De Mauri werden geïslamiseerd en vermengden zich met de plaatselijke bevolking, waardoor ze - naar valt aan te nemen - lichter van huid zijn geworden, maar in het Roelantslied (11de eeuw) worden ze nog omschreven als zo zwart als inkt.

Probleem van deze lezing is dat de tomaat niet uit Afrika komt, maar uit Zuid-Amerika. Het waren de conquistadores die de vrucht - door de Azteken xitomati genoemd - naar Europa stuurden. Het is onwaarschijnlijk dat de Moren (de Mauri dan wel de bewoners van Andalusië) hierbij een rol hebben gespeeld. Dodoens presenteerde de nieuwe vrucht aan zijn lezers in de 16de eeuw, toen de Moren al lang en breed uit Spanje verdreven waren.

Anderzijds is het met namen van (oorspronkelijk) uitheemse vruchten altijd oppassen geblazen. Wij spreken van appelsienen omdat het ronde, appelvormige vruchten waren , afkomstig uit China. In veel talen wordt de sinaasappel echter in verband gebracht met Portugal: in het Arabisch wordt de sinaasappel burtuqaal ( برتقال ) genoemd, wat in het Roemeens Portokal is geworden en in het Grieks portokali ( πορτοκάλι ). Als verklaring wordt gegeven dat Portugal als eerste sinaasappels uit China importeerde. Leuk is dat burtuqaal in het Arabisch niet alleen verwijst naar het land Portugal, maar (met een kleine aanpassing) ook naar de kleur oranje, wat weer lijkt te verwijzen naar Nederland en de appeltjes van oranje. Misschien ligt Piet Hein, de koene zeevaarder, dus toch aan de basis van alles:




Heb je van de zilveren vloot wel gehoord,
De zilveren vloot van Spanje?
Die had er veel Spaanse matten aan boord
En appeltjes van Oranje
Piet Hein, Piet Hein, Piet Hein zijn naam is klein,
Zijn daden bennen groot, zijn daden bennen groot
Die heeft gewonnen de Zilvervloot!


Noot:

Er zijn pogingen ondernomen om de gulden of gouden appelen te herleiden tot de griekse mythologie. Daarbij wordt dan gedacht aan de zogenaamde Hesperiden, zeven nimfen die in het land Hesperia de Boom met de Gouden Appels bewaken. Ook de befaamde twistappel van Paris, de jongeling die de mooiste vrouw tussen hemel en aarde moest aanwijzen en daarbij de keuze had tussen Hera, Aphrodite en Pallas Athene wordt in dit verband weleens genoemd. Dat klinkt allemaal zeer verleidelijk, maar het verband met tomaten lijkt een beetje zoek.